Εφηβική βία: Η σαγήνη του κακού

Ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Νίκος Σιδέρης γράφει για το φαινόμενο της βίας ανηλίκων που λαμβάνει στη σημερινή εποχή ανησυχητικές διαστάσεις.

Σαγήνη του κακού
Το πιο αινιγματικό, ανησυχητικό και παραλυτικό στοιχείο της σύγχρονης εφηβικής βίας είναι η σαγήνη που ασκεί το κακό στις ψυχές των εφήβων. Έρευνα και κοινή εμπειρία συγκλίνουν. Οι έφηβοι που κακοποιούν κάποιον/α δεν αρκούνται μόνο στην ευχαρίστηση που τους προσπορίζει η ίδια η πράξη βίας («Το ευχαριστήθηκα» έγραφε μία από την αγέλη που επιτέθηκε σε μια δεκατετράχρονη στη Γλυφάδα). Προχωρούν στη βιντεοσκόπηση και τη διάδοση της πράξης τους στο διαδίκτυο, βέβαιοι ότι όχι μόνο δεν θα καταδικαστεί, αλλά θα βρει και επιβράβευση. Όντως, στις έρευνες φαίνεται ότι μεγάλο ποσοστό παρισταμένων σε πράξεις βίας, ιδίως του τύπου «αγέλη εναντίον ενός ανήμπορου να αντισταθεί», επικροτεί τη βαρβαρότητα επονομάζοντάς τη «μαγκιά».
Ακόμα και θύματα της επίθεσης μαγεύονται από την αχαλίνωτη επίδειξη δύναμης και συχνά λένε: «Καλά να πάθω, γιατί είμαι γυαλάκιας ή παχύσαρκη». Μέχρι τα λόγια ενός δωδεκάχρονου που ζήτησε τη βοήθειά μου επειδή ήταν θύμα bullying για πολλούς μήνες. Θα περίμενε κανείς ότι αυτό το πλάσμα θα αποδοκίμαζε την κακή δύναμη και τη βία, και θα καταδίκαζε τον πρωτεργάτη της, τον επικεφαλής της αγέλης που του έκανε τη ζωή μαρτύριο. Και όμως, αντί γι’ αυτό, είπε μια στιγμή για τον αρχι-κακοποιητή: «Θέλει να είναι ο κυρίαρχος της τάξης… Όπως το ίδιο θέλω κι εγώ». Αυτή η στάση αποκαλύπτει τον πυρήνα του κακού. Που είναι ακριβώς η λατρεία της δύναμης, η σαγήνη της βίας και η απόλαυση του κακού, οι οποίες διαβρώνουν τις ψυχές και τον κόσμο των εφήβων σήμερα.

Ρίζες της σαγήνης του κακού
Ζούμε και καλούμε τα παιδιά μας να ζήσουν σε έναν κόσμο χρήσιμο ή ευχάριστο αλλά όχι αγαπητό. Λεφτά και διασκέδαση, άρτος και θεάματα – και κενό. Η αφετηρία του κακού είναι ακριβώς αυτή η λογική της εποχής του ναρκισσισμού. Γιατί η ψυχή, όπως και η φύση, απεχθάνεται το κενό. Ή, αλλιώς, κάθε άνθρωπος αναζητά μία αναφορά, ένα μέτρο που θα ορίζει την αναπαράσταση του κόσμου και τη θέση του μέσα σ’ αυτόν.
Οι μεγάλοι έχουν βρει αυτή την αναφορά, για το καλύτερο ή για το χειρότερο. Είναι το χρήμα. Όμως οι έφηβοι δεν μπορούν να προσφύγουν στο χρήμα για να αποκτήσουν νόημα ο κόσμος και η θέση τους σ’ αυτόν, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν έχουν χρήματα – μόνο δοτά, από τους μεγάλους. Βρήκαν λοιπόν μια άλλη αναφορά ως μέτρο της αξίας των ανθρώπων. Ένα αγαθό που φαντάζονται ότι διαθέτουν σε αφθονία: τη δύναμη. Ιδίως τη δύναμη που σκηνοθετείται θεαματικά στην πασαρέλα ναρκισσισμού που αντιπροσωπεύει το σχολείο, τα σόσιαλ, οι παρέες… οι χώροι κοινωνικής συνύπαρξης των εφήβων.
Η πιο πρόχειρη κι εύκολη επίδειξη δύναμης είναι η βία. Η ακατέργαστη βία, δίχως κανόνες, αν και όχι χωρίς (νοσηρή) λογική. Δεν πρόκειται για την έντεχνη δύναμη και τη βία που εκδιπλώνω στο καράτε, για παράδειγμα, έπειτα από μακρά εκπαίδευση, με την επίβλεψη δασκάλου και με αυστηρότατους κανόνες, οι οποίοι, μεταξύ άλλων, ορίζουν και ποιος επιτρέπεται να παλεύει με ποιον.
Ένας που ζυγίζει 100 κιλά δεν μπορεί να επιτίθεται σε έναν που είναι 60 κιλά: αυτό είναι απαξία και, αν συμβεί, απαξιώνει την όποια «νίκη» του ασύμμετρα ισχυρότερου. Και όμως αυτή η ασύμμετρη δύναμη επιδεικνύεται στη σημερινή εφηβική βία και προκαλεί ηδονή στον κακοποιητή, ευχαρίστηση και επιδοκιμασία στους θεατές, ακόμα και μάγεμα του θύματος.
Αυτή η σαδιστική απόλαυση του κακού είναι που κλειδώνει το όλο σύστημα της εφηβικής βίας, παράγει και αναπαράγει τη σαγήνη και μπλοκάρει τα μυαλά παιδιών και ενηλίκων. Με αποτέλεσμα να μη βλέπουμε ότι ακριβώς αυτή η απόλαυση του κακού είναι η πεμπτουσία της σαγήνης που ασκούν η δύναμη και η βία στους εφήβους και τους αιχμαλωτίζει σ’ έναν τρόπο νοσηρής παρανάγνωσης της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, όταν κάποιος επιτίθεται σε έναν πιο αδύναμο ή όταν μια αγέλη ορμά σε έναν μόνο του, τότε δεν πρόκειται για μαγκιά. Πρόκειται για σαδιστική σκηνοθεσία, για κακοποίηση εκ του ασφαλούς, για τραμπουκισμό, για θρασυδειλία, ψευτομαγκιά και ψευτονταηλίκι. Ένας μάγκας αληθινός όχι μόνο δεν επιτίθεται ποτέ σε αδύναμο, γιατί αυτό είναι ξεφτίλα, αλλά προστατεύει και τον αδύναμο από άδικες επιθέσεις.

Το κλειδί της λύσης
Αν ανοίξουμε τα μάτια και αναγνωρίσουμε αυτό το ανοίκειο στοιχείο –κάτι που δεν έπρεπε να υπάρχει, αλλά εμφανίζεται μπροστά μας–, που είναι η σαγήνη της δύναμης και της βίας, τότε μπορούμε να πατήσουμε σε στέρεο έδαφος. Όσο διασώζεται η σαγήνη του κακού, τίποτα δεν μπορεί να γίνει για την εφηβική βία. Μισός αιώνας παρεμβάσεων και προγραμμάτων που δεν λαμβάνουν υπόψη τους τη μαγεία του κακού έχουν αποδώσει αποτελέσματα πενιχρότατα, που δεν εμπόδισαν την εφηβική βία να εξαπλώνεται σαν επιδημία. Μάλιστα, η βία αυτή τροφοδοτείται και από τον άστοχο τρόπο που προβάλλεται στα ΜΜΕ, προσφέροντας στους ψευτόμαγκες το πεντάλεπτο διασημότητας που λαχταρούν, και τους παρωθεί στα χειρότερα («και η αρνητική διαφήμιση είναι διαφήμιση»).
Το κλειδί της λύσης δεν είναι η ηθική αγανάκτηση και νουθεσίες του είδους «η βία είναι κακή και άδικη»: Αυτό οι κακοποιητές το ξέρουν – και τους αρέσει. Η απόλυτη προϋπόθεση και η κύρια στρατηγική για την κατανίκηση της εφηβικής βίας είναι η αποδόμηση της τροφοδοσίας και της πανοπλίας της, που είναι η σαγήνη του κακού.
Αυτή η αποδόμηση ξεκινά από τις λέξεις, όπως «μαγκιά» και «μάγκας» (ενώ πρόκειται για ψευτομαγκιά και ψευτόμαγκες) ή «εκφοβισμός» (ενώ πρόκειται για ψευτονταηλίκι, τραμπουκισμό, σαδισμό)… Σπίτι και σχολείο δεν πρέπει να αφήσουν τέτοιες πανίσχυρες λέξεις να τις σημασιοδοτούν η άγνοια των πολλών και ο ναρκισσισμός των λίγων.
Αυτή και πολλές άλλες παιδαγωγικές μέθοδοι αναπτύσσονται στο βιβλίο μου Δύναμη και βία στην εφηβεία: Μια στρατηγική για γονείς και παιδαγωγούς (εκδόσεις Μεταίχμιο). Μία από αυτές έχει ιδιαίτερη αξία. Την αποκαλώ «παιδαγωγική αξιοποίηση του ενυπάρχοντος» στην ψυχή των εφήβων. Παράδειγμα: Ένα στερεότυπο διατείνεται ότι τα παιδιά δεν έχουν θετικά πρότυπα. Αυτό δεν ισχύει. Τα παιδιά έχουν θετικότατα πρότυπα, τα οποία λατρεύουν και με τα οποία ταυτίζονται βαθύτατα, και αυτά είναι οι υπερήρωες, όπως ο Μπάτμαν ή ο Χάρι Πότερ και η Ερμιόνη. Χαρακτήρες που ενσαρκώνουν τις αρετές του ιπποτισμού, θέτουν τη δύναμη στην υπηρεσία του καλού και της προστασίας του αδύναμου. Αν γνωρίζουμε τον κόσμο του παιδιού και μιλάμε μαζί του γι’ αυτό, ιδίως μέχρι να φτάσει στο γυμνάσιο, στο πνεύμα του «Ωραίος ο Μπάτμαν, μάχεται για το καλό και προστατεύει τους αδύναμους», τότε έχουμε εξοπλίσει το παιδί μας με τα καλύτερα εφόδια απέναντι στην άνομη βία.

Ο Νίκος Σιδέρης είναι ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, διευθυντής του Ινστιτούτου «Γαληνός».
Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στις 3/11/2024 σε ειδικό ένθετο της εφημερίδας Η Καθημερινή με τίτλο «Μπούλινγκ και εφηβική βία».

Εκπαιδευτικός: Φωτεινή Κουτσοπούλου